برگرفته از پایان نامه دکترای مارگری اچ. رانیام (Margery H. Runyan) دانشگاه کاپلا، 2009

تفاوت­های نظری در بین دیدگاه­های پژوهشی بسیار بارز است که شامل رویکردهای روان­تحلیل­گری (فروید، 1900)، تحلیلی (یونگ، 1933)، انسان­گرایی (راجرز، 1980)، علم اعصاب (هابسن، 1988)، شناختی (سی. اس. هال، 1953)، و عصبی ـ شناختی (دامهوف، 2003) می­شود. درمان­گران بالینی در هر گوشه­ای از این بحث به طور مداوم نشان می­دهند که رؤیاها برای بیمار در فرایند تفسیر دارای ارزش روان­درمانی هستند. این خلاصه از فروید شروع شده و به جدیدترین مطالعات کمی در این حوزه می­رسد.

اولین نظریه­ها در دوره مدرن روان­تحلیل­گرانه و بر اساس مطالعات موردی بود. نظریه روان­تحلیل­گرانه رؤیاها با انتشار کتاب تفسیر خواب (1900) فروید با قدرت افراشته شد. این نظریه محتوای رؤیا را به آرزوهای سرخورده و ناهشیار نسبت می­دهد. روان­تحلیل­گران به خصوص فروید اعتقاد دارند که رؤیاها تحقق آرزو هستند و رؤیا یک شی آرزو شده خارجی را با یک نماد روانی درونی جابجا می­کند. فروید تصاویر رؤیا را ایجاد شده توسط ممنوعیت­های سرکوب شده، اغلب از نوع جنسی، در ناهشیار می­داند. کار رؤیا شامل مکانیسم­های سرکوبی مثل تراکم، تعین چندگانه، جابجایی، اشخاص مرکب، تداعی، بسط ثانوی، علیت به عنوان توالی، بازنمایی، نمایشی کردن، و نمادپردازی می­باشد (فروید، 1900).

در فرایند خودمختاری رؤیا تخیلی است که به وسیله معانی و نمادها با مراقب اولیه جابجا می­شود. بیمار به وسیله رؤیا می­تواند جنبه­های مختلف خود را به جای فرافکنی بر دیگران، درونی کند. یونگ (1933) در مخالفت با دیدگاه جبری (تعیین­گرانه) فروید پیشنهاد داد که کار رؤیا کارکردهای متنوعی مثل کارکرد غایی و کارکرد جبرانی دارد؛ ناهشیار، محتوای رؤیا را می­سازد تا به چیرگی و غلبه هشیاری بر یک جنبه را جبران کند تا تعادل را بین روان و تمامیت وجود برقرار کند؛ رؤیا جنبه­های نادیده انگاشته زندگی بیداری را ارائه می­کند. دیدگاه تحلیلی یونگی همچنین عقیده دارد که رؤیاها حاوی مواد کهن­الگویی و هویداسازی خرد فراشخصی از درون ناهشیار هستند که موجب انتقال تحولی (رشدی) هشیاری می­شوند (جی. هال، 1983). نظریه یونگی مفهوم رؤیای بزرگ را ارائه می­کند، رؤیایی پرارزش که رؤیابین را به صورت غایی انتقال می­دهد (یونگ، 1933). مثل رؤیایی که یونگ در چهارسالگی دید که نماد قضیبی عظیم در بالای اورنگ قرار داشت و صدای مادرش می­گفت بله، فقط به او نگاه کن. این همان انسان ـ خور است. این رؤیا عمیقا بر پندار یونگ درباره خدا، دین و مسائل جنسی در طول زندگیش تأثیر گذاشت. یونگ عقیده داشت رؤیاهای بزرگ که اغلب قدیمی­ترین رؤیاهای در خاطر هستند، اغلب در سنین بین سه تا پنج سالگی اتفاق می­افتند (بالکلی، براوتن، سانچز، و استیلر، 2005).

در یک دیدگاه متضاد، نظریه­پردازان عصب­شناختی نظیر هابسن و مک­کارلی (1977) نشان دادند که محتوای رؤیا فقط تلاش مغز برای همخوانی با کثرت تحریک­ها است. سولمز بیماران دارای آسیب مغزی را بررسی کرده است و گستره وسیعی از مناطق مغزی را یافته است که جهت فرایند نمادسازی درگیرند. نظریه هابسن اعلام می­کند که ریشه رؤیا دیدن فعال­سازی اتفاقی نواحی مربوط به ساقه مغز، پل­ها و نواحی مغز میانی است که توسط قشر مغز این فعال­سازی­ها هماهنگ می­شود. این نظریه می­گوید سیستم فعال­سازی ـ ترکیب هر گونه اساس انگیزشی را رد می­کند. به همین ترتیب نظریه شناختی هم محتوای نمادین رؤیا را به نفع محتوای به یاد مانده هشیار از تأکید خارج می­کند. سی. اس هال و ون دی کسل (1966) که تأکید را بر محتوای گزارش شده رؤیا قرار دادند و یک سیستم کدگذاری برای طبقه­بندی محتوا اختراع کردند اولین نظریه­پردازان شناختی بودند که افرادی نظیر دامهوف، آنتروبوس و فولکز مسیر آن­ها را ادامه دادند. کلمات و عبارات در رؤیا به صورت کمّی کدگذاری و تحلیل می­شوند.

پژوهش مهم و آغازگر هال و ون دی کسل 1000 رؤیا از 200 دانشجوی مرد و زن مورد بررسی قرار داد. تفاوت­های مهم جنسیتی در این تحقیق به دست آمد که بعدا در تحقیقات دیگر مانند تحقیق دامهوف بر روی دانشجویان آلمانی و آمریکایی تأیید شد (دامهوف، مه­یر ـ گومز، و شریدل، 2006). تحقیقات دیگری از دامهوف (2005) تفاوت­های اندکی را در نتایج حاصل شده در بین گروه­های سنی بعد از نوجوانی، بین فرهنگ­ها مشاهده کرد. اما تفاوت­ها از نظر میزان محتوای پرخاشگری بین تحقیق او و تحقیق 1966 معنادار بود. دامهوف (2004) همچنین نظریه روان­تحلیلی فروید را با تحقیقاتی رد کرد که نشان می­داد که رؤیاها طولانی­تر، تکراری­تر و معمولی­تر از آن چیزی است که فروید اعتقاد داشت و این که رؤیاها بدون تغییر ظاهر تجارب روزمره دنیوی را نشان می­دهند. این همان نظریه پیوستگی است.

 محققینی مانند سیندر با توجه به تحقیقات عصب­شناسی در بین سال­های 1960 تا 1967 به این نتیجه رسیدند که رؤیاها نسخه تکراری بیداری هستند. تحقیقات طولی پزانت و زادرا (2006) این نتایج را مورد تأیید قرار داد. برانگیختگی مغزی در نیمکره چپ (آنتروبوس، 1987) نواحی ادراکی ـ حرکتی را تحریک می­کند و باعث محتوای استعاره­ای رؤیا می­شود. فولکز (1999) نیز که بسیار درباره رؤیای کودکان تحقیق کرده است، عقیده دارد که رؤیاها تحول شناختی نارس کودکان را نشان می­دهد. فولکز (1967) همچنین طرفدار استفاده از رؤیاها در درمان برای تمرکز بر انطباق اجتماعی نوجوانان است. با توجه به تفاوت­های نظری زیادی که در زمینه رؤیا وجود دارد، بررسی کمی تعداد زیادی از رؤیاها می­تواند به افزایش درک ما از رؤیاها کمک کند (سیگل، 2005)